ΘΑΝΑΣΗΣ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΣ: “Το Χρονογράφημα μπορεί να σχολιάσει, να προβληματίσει αλλά και να διδάξει”
Διαβάστε το ενδιαφέρον άρθρο του Διονυσιώτη Οικονομολόγου και Λογοτέχνη.
Του Θανάση Φροντιστή *
ΤΟ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ ΩΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ
Με το χρονογράφημα ως δημοσιογραφική και λογοτεχνική ταυτόχρονα μορφή με συνδέει μισός αιώνας και πλέον. Από το 1974, ως ενεργό μέλος της Ελληνικής Εταιρίας Διοίκησης Επιχειρήσεων, της γνωστής ΕΕΔΕ, στο περιοδικό της «ΜΑΝΑΤΖΕΡ» είχα καθιερώσει στήλη χρονογράφημα με τίτλο «Αντιμάνατζμεντ». Στη στήλη εκείνη σχολίαζα τα στραβά, τα περίεργα, τις αστοχίες της διοικητικής πρακτικής και αναδείκνυα κριτικά τα νέα ρεύματα της διοικητικής επιστήμης που κάπου σκόνταφταν στην πράξη.
Αργότερα, από το 1997, στον Διόνυσο, όπου κατοικούσα, στην πρωτοποριακή εφημερίδα «ΔΙΟΝΥΣΟΣ», που εξέδιδε και διεύθυνε η κυρία Θεοδώρα Σαραντάκη, δημιουργήσαμε την μόνιμη στήλη «χρονογράφημα» στη δεύτερη σελίδα, στην οποία δημοσίευσα τα 125 χρονογραφήματά μου μιας εικοσαετίας που περιλαμβάνονται στο βιβλίο που παρουσιάστηκε σήμερα. Φυσικά, περίπου άλλα τόσα χρονογραφήματα αφορούσαν την τοπική κοινωνία και την εκάστοτε επικαιρότητά της.
Πριν από τις δύο αυτές περιόδους συγγραφής και δημοσίευσης χρονογραφημάτων μου, η σχέση μου με το είδος αυτό λόγου και γραφής ήταν εκείνη του τακτικού αναγνώστη κυρίως των χρονογραφημάτων του Δημήτρη Ψαθά στα ΝΕΑ και του Παύλου Παλαιολόγου στο ΒΗΜΑ στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Περιστασιακά όμως και χρονογραφημάτων άλλων γνωστών χρονογράφων, όπως η Ελένη Βλάχου, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Νίκος Δήμου και άλλοι. Από τους δύο πρώτους όμως κυρίως, δηλ. από τον Παλαιολόγο και τον Ψαθά, κόλλησα το….. μικρόβιο του χρονογραφήματος!
Πριν την έκδοση του βιβλίου μου, για να είμαι ειλικρινής, δεν είχα ενδιαφερθεί ιδιαίτερα για την αφετηρία, τη γέννηση, την εξέλιξη αυτού του λογοτεχνικού είδους και για τους θεράποντές του. Αποφασίζοντας όμως να εκδώσω ένα βιβλίο με χρονογραφήματα, με κατέλαβε η περιέργεια να μάθω την αφετηρία και την ιστορία ενός είδους γραφής που διακονούσα τόσα χρόνια. Έτσι έμαθα… οψίμως βέβαια, ότι η πρώιμη εποχή του χρονογραφήματος ανάγεται στα προεπαναστατικά χρόνια της Γαλλίας και στην κυκλοφορία διαφόρων λιβελλογραφικών φυλλαδίων που σχολίαζαν και σατίριζαν τη βασιλική οικογένεια του Λουδοβίκου XVIου και της Αντουανέττας, καθώς και τον περίγυρό τους.
Το είδος αυτό, είναι γενικά παραδεκτό, ότι το εισήγαγε στην Ελλάδα από τη Γαλλία ο δημοσιογράφος Κωνσταντίνος Πώπ στα μέσα του 19ου αιώνα και το έκαναν πιο γνωστό, μάλλον το ανέδειξαν, δημοσιογράφοι όπως οι Ειρηναίος Ασώπιος, Εμμανουήλ Ροΐδης, Σπύρος Μελάς, Ιωάννης Κονδυλάκης, ο αποκαλούμενος και πατέρας του χρονογραφήματος, ο Τίμος Μωραϊτίνης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Κωστής Χαιρόπουλος, ο Νίκος Τσιφόρος, ο Παύλος Παλαιολόγος, ο Δημήτρης Ψαθάς και από τους νεώτερους ο Φρέντι Γερμανός, ο Νίκος Δήμου, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, η Έλενα Ακρίτα και άλλοι.
Ξεχωριστός όμως στο λογοτεχνικό αυτό είδος υπήρξε ο Παύλος Νιρβάνας, του οποίου, κυρίως τα χρονογραφήματα, του άνοιξαν τις πύλες της Ακαδημίας Αθηνών.
Τι είναι λοιπόν το χρονογράφημα; Δε σκοπεύω βέβαια να προσθέσω μια καινούργια πραγματεία γι’ αυτό. Έχουν γραφτεί πολλές, όπως και έχουν εκφραστεί και πάμπολλες απόψεις. Από αυτές, θα αναφερθώ σε δυο-τρεις, με τις οποίες βρίσκεται πιο κοντά και η δική μου άποψη.
Ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος του είδους Παύλος Νιρβάνας έχει πει για το χρονογράφημα πως « …από ένα μικρό γεγονός εκπηγάζει μια μεγάλη φιλοσοφία και πως εις τα παροδικά φαινόμενα και πράγματα συλλαμβάνεται ο βαθύτερος παλμός της ζωής», ή, ότι «πολλές φορές, το χρονογράφημα είναι η ειρωνική φιλοσοφία όλων των άσκοπων μαθημάτων και πάσης περιττής σοφίας παπαγάλων και ανθρώπων». Και, τέλος, ο ίδιος ο Νιρβάνας πιστεύει, ότι «είτε λογοτεχνικόν, είτε, αν προτιμάτε, παραλογοτεχνικόν, το χρονογράφημα δικαιούται τουλάχιστον μια θέση στο νάρθηκα του πάνθεου της τέχνης».
Κατά τον Ευάγγελο Παπανούτσο «ο χρονογράφος είναι ο καθημερινός οδηγός και δάσκαλος πολλών ανθρώπων και, όπως κάθε δάσκαλος, έτσι και αυτός, βαθύτερο κίνητρο έχει το «φιλάνθρωπον» του Αριστοτέλη».
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα βρίσκω και την άποψη του Γιώργου Περαντωνάκη, όπως εκφράστηκε στην «Ελευθεροτυπία» το 2007, που χαρακτηρίζει το χρονογράφημα «κειμενικό χαμαιλέοντα», καθώς συνδυάζει το σοβαρό με το αστείο, το υψηλό με το ελαφρύ, το σατιρικό με το τραγικό, την καταβύθιση σε σοβαρά προβλήματα με τη χαλαρή γλώσσα και το οικείο ύφος».
Τέλος, δεν πολυσυμφωνώ με την άποψη του Νίκου Δήμου, ότι «ο Ψαθάς σκότωσε το χρονογράφημα μολύνοντάς το με την πολιτική», γιατί θεωρώ, ότι όλες οι εκφάνσεις της επικαιρότητας, ή σχεδόν όλες, επηρεάζονται από την πολιτική, έχουν και μια πολιτική απόχρωση.
Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι ενασχοληθέντες με το λογοτεχνικό αυτό είδος συμφωνούν, ότι στόχος του χρονογραφήματος είναι να σχολιάσει, να προβληματίσει ή ακόμα και να διδάξει. Αυτός ήταν και ο δικός μου στόχος όταν έγραφα τα χρονογραφήματα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο που παρουσιάστηκε σήμερα.
Θανάσης Φροντιστής
*Ο Θ.Φροντιστής είναι Δρ Οικονομολόγος-Λογοτέχνης
(Σύντομη ομιλία μου-αποφώνηση κατά την παρουσίαση του βιβλίου μου «ΧΡΟΝΟ-ΓΡΑΦΟΝΤΑΣ, 125 Χρονογραφήματα της 20ετίας 1997-2016» στην Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών 11/2/2019)